Г. Тукай исемендәге Минзалә район үзәк китапханәсе  — респуб­ликабыздагы  иң өлкән яшьтәге китапханәләрнең берсе. Ул 1897 ел­да   төзелгән.   Уфа гу­бернасының   1909 елгы хисап мәгълүматлары әнә шул хакта сөйли. Аңа 4 класслы шәһәр училищесының матема­тика укытучысы Дмит­рий   Георгиевич Пушков нигез салган,  ә хатыны Александра Павловна аның беренче китапха­нәчесе  булган. Китапханәнең  китап фонды шәхси һәм өяз интел­лигенциясе, китапханәләренән    бүләк итен бирелгән китаплар тшәкил    иткән. Өяз земствосы китапханәнең алга  таба үсеше, белән якыннан кызыксынган.

—Минзалә земствосы, —диелә Уфа губер­на земство җыелышы­ның 1900  ел буенча тупланган күреэтмә-боерыклар җыентыгын­да.— бушлай эшли торган китапханәгә 30 сум акча  бүлеп бирә.

Аннан алданрак ха­лык аудитория бинасы­на янкорма төзү тә­мамланган була. Берен­че ун ел дәвамында китапханә нәкъ менә шунда урнаша.  Пүшковлар 1906— 1907 елларга чаклы,  ягъни китапханә земство карамагына күчкәнгә кадәр бернинди хезмәт хакы Һәм дәүләттән акчалата ярдәм алмыйча эшлиләр.

Минзәлә өязе земст­во җыелышының чи­раттагы ХХХШ сессиясе язмаларыннан без түбәндәге сүзләрне укыйбыз:  «Бушлай эшли торган Минзәлә ки­тапханәсен земство милке  итен  кабул итәр­гә һәм  китапханәгә үзенең шәхси китап­ларын    бүләк иткән өчен  А.Г. Пушковка зур  рәхмәт белдерер­гә ...   Китапханәне тоту өчен  6ОО    сум акча, 4700 исемдә 6543 том китап    бирелә. 1906 елның 1 сентябреннән 1907  елның  1 сентябренә кадәрге чор эчен­дә абунәчеләрнең саны 760 гаилә исәпләнә Аларның 339ын крәстиәннәр,  260ын мещаннар,  50сен укытучылар, 37сен дворяннар һәм чиновниклар, 15ен руханилар,   12сен сәүдә­гәрләр  алып тора...

Шул вакыттан баш­лап земство хисабына китапханә классик әдә­бият, вакытлы матбу­гат басмалары белән тулылана  һәм анда түләүле хезмәткәр эш­ли башлый.

Алда инде әйтеп үт­кәнебезчә, аңарчы китапханә бушлай эшли һәм китап белән шәһәр кешеләрен  генә түгел, өяз кешеләрен дә, кагыйда буларак, укытучыларны. табибларны тәэ­мин итә.  Аларга китаплар махсус капчыкларга  салып земство почтасы аша түләүсез җибәрелә.

    Уфа губернасы зем­ство идарәсе каршындагы мәктәп комиссия­сенең 1908 елгы 12— 17 август отчетында мондый сүзләр бар: .”Китапханә  бер елга якын эшли. Андагы китаплардан моңа ка­дәр бары тик шәһәрдә­ге һәм якын-тирә авыл лардагы әбүнәчәләр генә файдаланды. Шу­шы елның көзеннән ки­тап хезмәте өязнең барлык земстволарына күрсәтеләчәк. Бүгенге көндә аның мөдире урта белемле аерым кешедән гыйбәрәт. Бәй­рәм көннәреннән тыш китаплар көн саен би­релә...»

Китапханә земство хезмәткәрләре өчен төрле каталоглар төзү эше белән дә шөгыль­ләнә. Ул каталоглар «Тарих». «Рус халкы­ның үткәне», «Геогра­фия», «Хокук саклау фәне. Сәясәт. Икъти­сад», «Философия» » һәм башка  шундый бүлекләрне уз  эченә ала.

— Ул вакытта китапханәнең 10 мең данәдән  артыграк китап фонды  бар иде,'—дип искә  ала китапханәдә 1911—1912 елларда эшләгән Антонина Сергеевна  Сливко,—түләүсез китапханә дип атала һәм хәрби комиссариат урнашкан бинаның өске катын били иде. Ул  чакта өязда 1513 укучы исәпләна иде.

Китапханә халыкка түләуле хезмәт тә күрсәтә. Аның мөдире М. Григорьеваның 1916 елның 6 февралендә ясаган «Минзәлә китапханәсенең эшчәнлеге» дигән доклады да игътибарга лаек.

—Өязнең күпчелек укучылары үзләренә китапны бездә сатуда булган  Минзәлә китапханәсе каталогы буенча  сайлап алалар,—ди ул. — Каталогның бәясе кыйммәт булу китап таратуга бик нык комачаулый.  Ул  1 сум 20 тиен тора. Аны ким дигәндә  1 сумга төшерү отышлырак булыр иде Китапханә өяз  китапханәсе  дип  аталса да.     шул ук  вакытта ул үзәк һәм шәһәр халык китапха­нәсе булып та санала. Узган 1915 (елда безнен еллык әбүночеләребезнең саны—117гә җит­те. Китапны китереп тапшыруда укучылар­ның төгәлсезлеге китапханә очен зур явыз­лык кылу ул. Бу уңай­дан даими күзәтү алып барырга, китапны уз вакытында кайтарып би­рү турында әледән-әле язып һәм таләп итеп торырга  туры килә.

Китапханәдә китап­ка  карарата иң зур ихтирам  һәм хөрмәт, иң әйбәт мөнәсәбәт өл­кән яшьтәге крәстиәннәр һәм үсмерләр тара­фыннан күрсәтелә Шимбә һәм якшәмбе кебек ял көннәрендә анда өязнең якын-тирә авылларыннан һәрва­кыт  дистәләрчә крәстиәннәр була.  Алар журналлар һәм газеталар, балалар өчен нәшер ителгән  китаплар ала­лар. Шундый аралашу-очрашулардан соң ки­тапханә һәм укучылар арасында тагын да ты­гызрак  элемтә урнаш­та.

Өязнең Игем, Пьяный Бор һәм Коноваловка авылларында уку өйләре ачылды, (китапханәнең почта аша һәр атнаның ике көнендә халыкка китаплар җибәреп торуы бу элемтәне тагын да ны¬гыта)

1916 елга китапханәнең китап фонды 26000 данәгә үсә. Ул китапларның күпчелеген алдынгы карашлы рус һәм чит ил язучылары әсәрләре тәшкил иткән.

Ул чорда китапханәнең актив укучысы саналган гимназистка Мария Павловна Григорьева язмаларына караганда, китапханәчеләр яшьләргә нигездә классикларның әсәрләрен тәкъдим иткәннәр. Ул үзе соңыннан өлкә китапханәсендә

эшләгән.

Октябрь революциясеннән соң китапханә үзенең эшен  тагын да җанландыра төшә

Аның укучылар саны артканнан арта. 1923 -1928 елларда китапханәнең  китап фонды коллектор  тарафыннан җибәрелгән иҗтимагый —сәяси һәм фәнни популяр әдәбият хисабы на бик  нык байый. Китапханәдә инде шул вакытта ук өч бүлек—рус, татар һәм бала­лар әдәбияты бүлекләре  эшли.   Уку залында вакытлы матбугат бас­малары  зур урьш би­ли, бирегә  һәр көы саен кимендә кырык- илле кеше  килә. Ул елларда  китапханәгә Антонина Сергеевне Сливко мөдирлек итә. – “Штаттагы китапханәченең язмышы җиңелдән булмады,—дип искә ала үзенең язма­ларында шәһәрдәге 3 нче мәктәпнең элекке  укытучылы Фәүзия Әхмәдүлла кызы Мөхәмәдова. —1937 елда А. С. Сливко кулга алынды һәм ике ел чамасы Минзәлә төрмәсендә утырып чыкты  Яше ягыннан камерада ул иң өлкәне була,  шуңа күрә кыен чакта яшьрәкләр аңа мөмкин кадәр ярдәм кулларын сузарга тырышалар. Төрмәдән азат ителгәч, ул яңадан эшли башлый. Гомеренең ахырына кадәр әдәбият бе­лән кызыксына һәм аны халык арасында пропагандалау өчен бөтен көчен куя. Лаеклы ялга 1 нче мәктәптән китә.

   1930 елда китапха­нә шәһәрнең иң матур бинасы булган  мәчет бинасына  күчә. 1923 елдан бирле шушы ук китапханәдә эшләгән Клавдия  Ивановна Халикова Ленинградка квалификация күтәрү курсларына җибәрелә. Курсларда укып кайт­кач,  ул укучылар кон­ференцияләре уздыру­ны гамәлгә кертә, китапханә каршында баш­лап язучылар студиясе оештырды. Китапханә­нең балалар әдәбияты бүлегендә балалар белән бергә­ләп  китап бәйрәм­нәре  үткәрелә. Ул бәйрәмнәрдә, алар ярат­кан әкиятләр, хикәя - повестьлар нигезендә сәхнәләштерелгән ин­термедияләр уйнала. Китап бәйрәмнәрендә кияр өчен ата-аналар балаларына махсус костюмңр тегәләр.

Клавдия Ивановна шәһәрдә үткәрелә торган чаралар вакытыңда китапханә активын әдә­бият яңалыкларын чагылдырган күргәзмәләр оештыруга тарта. Аның турыдан туры катна­шында балалардан «Китап  табиблары» брига­дасы төзелә. «Кичләрен  без китапханә хезмәткәрләре белән китап­ларның ертылган битләрың кләй белән ябыштыра һәм укырга яраклы итеп тигезли, ягъни «дәвалый» идек, - дип искә ала К.И. Халикованың кызы Генриетта  Кобаева. — Клав­дия    Ивановна үзәк китапханәнең шәһәрнең культура тормышында әһәмиятле урын  тоту­ын күреп сөенә һәм горурлана иде. Ул аның эшен алга таба тагын да камилләштерү өчең яңа планнар ко­ра иде. Кызганычка каршы, ул планнар тормышка ашмыйча калды. Сталин репрес­сиясе елларында, тагын да төгәлрәк итеп әйткәндә, 1938 елның гыйнваренда аның ире кулга алына һәм атыл үтерелә. «Халык дош­маны» хатыны буларак, ул үзе дә 3 елга ла­герьга ябыла».

Бу юлларны язган Генриетта Кобаеваның исеме якташ әдибебез Валентин Ерашовның «Июнь-май» повестының унынчы дәфтәрендә дә телгә алына: «Халык дошманнары миңа мөгезле каскалар кигән, пистолетлар таккан һәм тешләрен ыржайткан кешеләр булып тоела иде. Ә Гета Гобайдуллаеваның әтисе андый дошманнарга ошамаган. Әнисе исә безне татар халкының милли ризыгы «Чәк-чәк» белән сыйлады, китапханәсеннән иң кызыклы китаплар алып, аларны безгә дә кычкырын укыды. Гете әсәрләре белән мавыгып озаклап утырган чагыбызда да беркайчан да ачуланмады».

1936 елны балалар әдәбияты бүлеге мөстәкыйль китапханә бүленеп чыкканнан соң, Минзәлә китапханәсе район китапханәсе дип аталып йөртелә башлый һәм аңа авыл китапханәләренә җитәкчелек итү вазифасы йөкләнә. Бу вакытка аның инде 1563 даими укучысы була. Китап фондын исә 11 мең 927 данә китап тәшкил итә.

1938  елның маеннан башлап   1970  елга кадәр  китапханә мөдире  булып Мәрьям Закир кызы Сарбулатова эш­ли. Ул үзен эшлекле һәм булдыклы хезмәт­кәр итен таныта.

1941 ел... Китапха­нә, бөтен ил шикелле үк, катлаулы һәм кие­ренке тормыш белән яши. Уку залы кеше­ләрнең һәр көн саен лекңия-әңгәмәлор тың­ларга җыела торган урыннарына әйләнә. Педагогия училищесына урнашкан хәрби—по­литик курсларда укы­ган шагыйрь Муса Җә­лил ул елны китапха­нәнең даими кунагы була. Бу чор турында аның күптәнге сабак­ташы Фәния Мирзагитовна Ганиева болай дип искә ала: «1941 елның декабре иде. Бер көнне мин узып барышлый гына китапханәгә кереп чы­гасы иттем. Ләкин Мә­рьям апа ашыкмаска кушты. Берничә минут узуга ишектә Муса абый пәйдә булды һәм ул үзен көтеп торган яшь язучылар белән шөгыльләнә башлады. Алар үзләренең ши­гырьләрен укыдылар. Шагыйрь ул шигырләргә карата үзенең фи­керләрең белдерде. Ан­нары тирәсендә бер­ничә кеше җыелып торган карта янына килде һәм фронттагы хәлләр турында әңгәмә корып җибәрде. Китәр алдыннан ул элек ал­ган китапларын тап­шырды һәм әзерләнеп куюларың сорап, тагын берничә китап исемле­ген калдырды.»

       Мәрьям Сарбулатова эшләгән чорда китапханә тотырыклы кадр­лар белән тиешенчә тәэмин ителә, җәмә­гатьчелек белән тыгыз элемтәсен тагын да ныгыта, рус һәм татар абонентларына хезмәт күрсәтүчеләрдән Татар­станның атказанган мәдәният хезмәткәрлә­ре Мария Яковлевна Русакова (1950—1970 еллар), һәм Луиза Хаким кызы Идиятуллина, методист Вален­тина Никитична Боль­шакова (1944—1981 елларда) уку залы мө­дире Евгения Кузь­минична Гаева (1948— 1982 еллар) үз эшлә­ренең чын осталары булалар һәм вазифала­рын югары фәнни дәрәҗәдә башкаралар.

1946 елда бөек Ту­кайның тууына 60 ел тулу уңаеннан китап­ханәгә аның исеме бирелә.

1934 елдан алып балалар китапханәсе һәм пионерлар йорты Вахитов (хәзерге Ле­нин) урамындагы мә­четкә каршы бинада эшли. 1941 елның җәендә әлеге бина яна.