Китапханә турында
Г. Тукай исемендәге Минзалә район үзәк китапханәсе — республикабыздагы иң өлкән яшьтәге китапханәләрнең берсе. Ул 1897 елда төзелгән. Уфа губернасының 1909 елгы хисап мәгълүматлары әнә шул хакта сөйли. Аңа 4 класслы шәһәр училищесының математика укытучысы Дмитрий Георгиевич Пушков нигез салган, ә хатыны Александра Павловна аның беренче китапханәчесе булган. Китапханәнең китап фонды шәхси һәм өяз интеллигенциясе, китапханәләренән бүләк итен бирелгән китаплар тшәкил иткән. Өяз земствосы китапханәнең алга таба үсеше, белән якыннан кызыксынган.
—Минзалә земствосы, —диелә Уфа губерна земство җыелышының 1900 ел буенча тупланган күреэтмә-боерыклар җыентыгында.— бушлай эшли торган китапханәгә 30 сум акча бүлеп бирә.
Аннан алданрак халык аудитория бинасына янкорма төзү тәмамланган була. Беренче ун ел дәвамында китапханә нәкъ менә шунда урнаша. Пүшковлар 1906— 1907 елларга чаклы, ягъни китапханә земство карамагына күчкәнгә кадәр бернинди хезмәт хакы Һәм дәүләттән акчалата ярдәм алмыйча эшлиләр.
Минзәлә өязе земство җыелышының чираттагы ХХХШ сессиясе язмаларыннан без түбәндәге сүзләрне укыйбыз: «Бушлай эшли торган Минзәлә китапханәсен земство милке итен кабул итәргә һәм китапханәгә үзенең шәхси китапларын бүләк иткән өчен А.Г. Пушковка зур рәхмәт белдерергә ... Китапханәне тоту өчен 6ОО сум акча, 4700 исемдә 6543 том китап бирелә. 1906 елның 1 сентябреннән 1907 елның 1 сентябренә кадәрге чор эчендә абунәчеләрнең саны 760 гаилә исәпләнә Аларның 339ын крәстиәннәр, 260ын мещаннар, 50сен укытучылар, 37сен дворяннар һәм чиновниклар, 15ен руханилар, 12сен сәүдәгәрләр алып тора...
Шул вакыттан башлап земство хисабына китапханә классик әдәбият, вакытлы матбугат басмалары белән тулылана һәм анда түләүле хезмәткәр эшли башлый.
Алда инде әйтеп үткәнебезчә, аңарчы китапханә бушлай эшли һәм китап белән шәһәр кешеләрен генә түгел, өяз кешеләрен дә, кагыйда буларак, укытучыларны. табибларны тәэмин итә. Аларга китаплар махсус капчыкларга салып земство почтасы аша түләүсез җибәрелә.
Уфа губернасы земство идарәсе каршындагы мәктәп комиссиясенең 1908 елгы 12— 17 август отчетында мондый сүзләр бар: .”Китапханә бер елга якын эшли. Андагы китаплардан моңа кадәр бары тик шәһәрдәге һәм якын-тирә авыл лардагы әбүнәчәләр генә файдаланды. Шушы елның көзеннән китап хезмәте өязнең барлык земстволарына күрсәтеләчәк. Бүгенге көндә аның мөдире урта белемле аерым кешедән гыйбәрәт. Бәйрәм көннәреннән тыш китаплар көн саен бирелә...»
Китапханә земство хезмәткәрләре өчен төрле каталоглар төзү эше белән дә шөгыльләнә. Ул каталоглар «Тарих». «Рус халкының үткәне», «География», «Хокук саклау фәне. Сәясәт. Икътисад», «Философия» » һәм башка шундый бүлекләрне уз эченә ала.
— Ул вакытта китапханәнең 10 мең данәдән артыграк китап фонды бар иде,'—дип искә ала китапханәдә 1911—1912 елларда эшләгән Антонина Сергеевна Сливко,—түләүсез китапханә дип атала һәм хәрби комиссариат урнашкан бинаның өске катын били иде. Ул чакта өязда 1513 укучы исәпләна иде.
Китапханә халыкка түләуле хезмәт тә күрсәтә. Аның мөдире М. Григорьеваның 1916 елның 6 февралендә ясаган «Минзәлә китапханәсенең эшчәнлеге» дигән доклады да игътибарга лаек.
—Өязнең күпчелек укучылары үзләренә китапны бездә сатуда булган Минзәлә китапханәсе каталогы буенча сайлап алалар,—ди ул. — Каталогның бәясе кыйммәт булу китап таратуга бик нык комачаулый. Ул 1 сум 20 тиен тора. Аны ким дигәндә 1 сумга төшерү отышлырак булыр иде Китапханә өяз китапханәсе дип аталса да. шул ук вакытта ул үзәк һәм шәһәр халык китапханәсе булып та санала. Узган 1915 (елда безнен еллык әбүночеләребезнең саны—117гә җитте. Китапны китереп тапшыруда укучыларның төгәлсезлеге китапханә очен зур явызлык кылу ул. Бу уңайдан даими күзәтү алып барырга, китапны уз вакытында кайтарып бирү турында әледән-әле язып һәм таләп итеп торырга туры килә.
Китапханәдә китапка карарата иң зур ихтирам һәм хөрмәт, иң әйбәт мөнәсәбәт өлкән яшьтәге крәстиәннәр һәм үсмерләр тарафыннан күрсәтелә Шимбә һәм якшәмбе кебек ял көннәрендә анда өязнең якын-тирә авылларыннан һәрвакыт дистәләрчә крәстиәннәр була. Алар журналлар һәм газеталар, балалар өчен нәшер ителгән китаплар алалар. Шундый аралашу-очрашулардан соң китапханә һәм укучылар арасында тагын да тыгызрак элемтә урнашта.
Өязнең Игем, Пьяный Бор һәм Коноваловка авылларында уку өйләре ачылды, (китапханәнең почта аша һәр атнаның ике көнендә халыкка китаплар җибәреп торуы бу элемтәне тагын да ны¬гыта)
1916 елга китапханәнең китап фонды 26000 данәгә үсә. Ул китапларның күпчелеген алдынгы карашлы рус һәм чит ил язучылары әсәрләре тәшкил иткән.
Ул чорда китапханәнең актив укучысы саналган гимназистка Мария Павловна Григорьева язмаларына караганда, китапханәчеләр яшьләргә нигездә классикларның әсәрләрен тәкъдим иткәннәр. Ул үзе соңыннан өлкә китапханәсендә
эшләгән.
Октябрь революциясеннән соң китапханә үзенең эшен тагын да җанландыра төшә
Аның укучылар саны артканнан арта. 1923 -1928 елларда китапханәнең китап фонды коллектор тарафыннан җибәрелгән иҗтимагый —сәяси һәм фәнни популяр әдәбият хисабы на бик нык байый. Китапханәдә инде шул вакытта ук өч бүлек—рус, татар һәм балалар әдәбияты бүлекләре эшли. Уку залында вакытлы матбугат басмалары зур урьш били, бирегә һәр көы саен кимендә кырык- илле кеше килә. Ул елларда китапханәгә Антонина Сергеевне Сливко мөдирлек итә. – “Штаттагы китапханәченең язмышы җиңелдән булмады,—дип искә ала үзенең язмаларында шәһәрдәге 3 нче мәктәпнең элекке укытучылы Фәүзия Әхмәдүлла кызы Мөхәмәдова. —1937 елда А. С. Сливко кулга алынды һәм ике ел чамасы Минзәлә төрмәсендә утырып чыкты Яше ягыннан камерада ул иң өлкәне була, шуңа күрә кыен чакта яшьрәкләр аңа мөмкин кадәр ярдәм кулларын сузарга тырышалар. Төрмәдән азат ителгәч, ул яңадан эшли башлый. Гомеренең ахырына кадәр әдәбият белән кызыксына һәм аны халык арасында пропагандалау өчен бөтен көчен куя. Лаеклы ялга 1 нче мәктәптән китә.
1930 елда китапханә шәһәрнең иң матур бинасы булган мәчет бинасына күчә. 1923 елдан бирле шушы ук китапханәдә эшләгән Клавдия Ивановна Халикова Ленинградка квалификация күтәрү курсларына җибәрелә. Курсларда укып кайткач, ул укучылар конференцияләре уздыруны гамәлгә кертә, китапханә каршында башлап язучылар студиясе оештырды. Китапханәнең балалар әдәбияты бүлегендә балалар белән бергәләп китап бәйрәмнәре үткәрелә. Ул бәйрәмнәрдә, алар яраткан әкиятләр, хикәя - повестьлар нигезендә сәхнәләштерелгән интермедияләр уйнала. Китап бәйрәмнәрендә кияр өчен ата-аналар балаларына махсус костюмңр тегәләр.
Клавдия Ивановна шәһәрдә үткәрелә торган чаралар вакытыңда китапханә активын әдәбият яңалыкларын чагылдырган күргәзмәләр оештыруга тарта. Аның турыдан туры катнашында балалардан «Китап табиблары» бригадасы төзелә. «Кичләрен без китапханә хезмәткәрләре белән китапларның ертылган битләрың кләй белән ябыштыра һәм укырга яраклы итеп тигезли, ягъни «дәвалый» идек, - дип искә ала К.И. Халикованың кызы Генриетта Кобаева. — Клавдия Ивановна үзәк китапханәнең шәһәрнең культура тормышында әһәмиятле урын тотуын күреп сөенә һәм горурлана иде. Ул аның эшен алга таба тагын да камилләштерү өчең яңа планнар кора иде. Кызганычка каршы, ул планнар тормышка ашмыйча калды. Сталин репрессиясе елларында, тагын да төгәлрәк итеп әйткәндә, 1938 елның гыйнваренда аның ире кулга алына һәм атыл үтерелә. «Халык дошманы» хатыны буларак, ул үзе дә 3 елга лагерьга ябыла».
Бу юлларны язган Генриетта Кобаеваның исеме якташ әдибебез Валентин Ерашовның «Июнь-май» повестының унынчы дәфтәрендә дә телгә алына: «Халык дошманнары миңа мөгезле каскалар кигән, пистолетлар таккан һәм тешләрен ыржайткан кешеләр булып тоела иде. Ә Гета Гобайдуллаеваның әтисе андый дошманнарга ошамаган. Әнисе исә безне татар халкының милли ризыгы «Чәк-чәк» белән сыйлады, китапханәсеннән иң кызыклы китаплар алып, аларны безгә дә кычкырын укыды. Гете әсәрләре белән мавыгып озаклап утырган чагыбызда да беркайчан да ачуланмады».
1936 елны балалар әдәбияты бүлеге мөстәкыйль китапханә бүленеп чыкканнан соң, Минзәлә китапханәсе район китапханәсе дип аталып йөртелә башлый һәм аңа авыл китапханәләренә җитәкчелек итү вазифасы йөкләнә. Бу вакытка аның инде 1563 даими укучысы була. Китап фондын исә 11 мең 927 данә китап тәшкил итә.
1938 елның маеннан башлап 1970 елга кадәр китапханә мөдире булып Мәрьям Закир кызы Сарбулатова эшли. Ул үзен эшлекле һәм булдыклы хезмәткәр итен таныта.
1941 ел... Китапханә, бөтен ил шикелле үк, катлаулы һәм киеренке тормыш белән яши. Уку залы кешеләрнең һәр көн саен лекңия-әңгәмәлор тыңларга җыела торган урыннарына әйләнә. Педагогия училищесына урнашкан хәрби—политик курсларда укыган шагыйрь Муса Җәлил ул елны китапханәнең даими кунагы була. Бу чор турында аның күптәнге сабакташы Фәния Мирзагитовна Ганиева болай дип искә ала: «1941 елның декабре иде. Бер көнне мин узып барышлый гына китапханәгә кереп чыгасы иттем. Ләкин Мәрьям апа ашыкмаска кушты. Берничә минут узуга ишектә Муса абый пәйдә булды һәм ул үзен көтеп торган яшь язучылар белән шөгыльләнә башлады. Алар үзләренең шигырьләрен укыдылар. Шагыйрь ул шигырләргә карата үзенең фикерләрең белдерде. Аннары тирәсендә берничә кеше җыелып торган карта янына килде һәм фронттагы хәлләр турында әңгәмә корып җибәрде. Китәр алдыннан ул элек алган китапларын тапшырды һәм әзерләнеп куюларың сорап, тагын берничә китап исемлеген калдырды.»
Мәрьям Сарбулатова эшләгән чорда китапханә тотырыклы кадрлар белән тиешенчә тәэмин ителә, җәмәгатьчелек белән тыгыз элемтәсен тагын да ныгыта, рус һәм татар абонентларына хезмәт күрсәтүчеләрдән Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәрләре Мария Яковлевна Русакова (1950—1970 еллар), һәм Луиза Хаким кызы Идиятуллина, методист Валентина Никитична Большакова (1944—1981 елларда) уку залы мөдире Евгения Кузьминична Гаева (1948— 1982 еллар) үз эшләренең чын осталары булалар һәм вазифаларын югары фәнни дәрәҗәдә башкаралар.
1946 елда бөек Тукайның тууына 60 ел тулу уңаеннан китапханәгә аның исеме бирелә.
1934 елдан алып балалар китапханәсе һәм пионерлар йорты Вахитов (хәзерге Ленин) урамындагы мәчеткә каршы бинада эшли. 1941 елның җәендә әлеге бина яна.
Шуннан соң китапханә һәм пионерлар йорты хәзерге район мәгариф бүлегенең методик кабинеты урнашкан Коммунистлар урамындагы бинасына күченә. 1942 елдан башлап балалар китапханәсе мөдире булып Анастасия Георгиевна Брудинская эшли башлый. Озак еллар дәвамында анда Ф. Н. Варламова (1956-1985 еллар), Л.А.Киреева (1961 — 1973 еллар), 1968 елдан алып Лениза Габбас кызы Якиева хезмәт күрсәтә.
1962 елда территориаль идарәләр, төзелүгә бәйле рәвештә Минзәлә һәм Актаныш районнары берләшәләр. Китапханәләр хезмәте күрсәтү буенча өч зона — Минзәлә, Актаныш, Пучы зоналары барлыкка килә. Аларның беренчесенә—30, икенчесенә--21, өченчесенә—16 авыл китапханәсе керә. Шул хәлдә китапханәләр 1965 елга кадәр эшлиләр.
1977 елда китапханәләрнең, эшен реформалаштыру башлана. Районның барлык китапханәләре бердәм китап фонды булган китапханәләр системасына берләштереләләр. Үзәкләштерү нәтиҗәсендә әдәбият, китапханә җиһазлары белән тәэмин итү, укучыларга индивидуаль хезмәт күрсәтү өчен шартлар яхшыра; Бу система составына 33 филиал,
үзәк һәм балалар кипапханәләре керә. 1978 елның 1 гыйнварена китап фонды 256 мең 933 данә китапка, укучылар саны 30 мең 183 кешегә, аларга бирелә торган китаплар саны 583 мең 837гә җитә. Китапханәләрдә китап фондыннан ирекле файдалану өчен мөмкинлекләр туа. Китапны үзең теләгәнчә сайлап алу, китапханәләрдә булган әдәбият белән танышу өчен киң юл ача. Аеруча, аерым бер системага салынган каталогларның роле арта. Китапханәләрнең библиографик эше белешмәлек — библиографик аппаратка нигезләнә.
1983 елда китапханәләрнең каталогларын һәм фондларын библиографик классификацияләугә күчерү эшенә керешелә. Шул уңайдан Степановка. Күзкәй һәм Сәмәкәй китапхана филиаллары базасында алдыны тәҗрибә өйрәнү буенча өч урында куст мәктәпләре эшли башлый.
1984 елда территориаль бүленешкә бәйле рәвештә 6 филиал Тукай районы карамагына күчә.
Җитмешенче - сиксәненче еллар яшьләр арасында тәрбия эшләренең көчәюе белән характерлана Үзәк китапханә каршында «Шәм», «Профориентир». «Прометей», «Китап лабиринты», «Тылсымчы». «Сердәш», «Ә к и я т яратучылар» клублары оештырыла. Бу клубларның утырышларына йөрүчеләрнең саны шактый куп була. Район предприятиеләре. учреждениеләре, колхоз һәм совхозлар белән элемтәләр традициягә кереп китә. Эшнең профиленә һәм эшче коллективлар тарафыннан бирелгән сорауларның төренә карап, үзәк китапханә стационар булмаган хезмәт күрсәтә, шулай фондның ишекләре киңрәк ачыла.
Китапханәдә Россиядә һәм якын көнчыгыштагы чит илләрдә яшәүче барлык халыкларның, шул җөмләдән рус, татар, чуваш, мари, башкорт халыкларының тәрҗемә әсәрләре бар. Анда революциягә кадәр дөнья күргән басмаларга да киң урын бирелгән.
Үзәк китапханәдәге китаплар арасында якташ язучыларыбыз бүләк иткән басмалар аерым урын алып тора. Үл китаплар рәтендә Минзәләдә туып-үскән якташыбыз Вячеслав Шугаев һәм аның дуслары үзләренең автографларын язып биргән китапларны да күрәбез.
Үзәкләштерелгән китапханә системасын формалаштыруда кирәкле җиһазлар белән тәэмин итүдә, аның хезмәткәрләрен эшкә иҗади якын килергә этәрүдә, китапханә хезмәте күрсәтү өлкәсендә алдынгы тәҗрибәне кулланышка кертүдә 1991 елга чаклы китапханә директоры булып эшләгән Фатыйма Фатих кызы Гайнетдинованың да өлеше бик зур.
Район китапханәсенең типовой бинасын төзү мәсьәләсе күптән инде үзенең уңай якка чишелешен көтә. Аның инде проекты да тезелгән, исәп-хисапны яңадан карап чыгу да булган иде. Әмма ил тормышында көтелмәгән үзгәрешләр килеп чыгу үз эшен эшләде: ахыр килеп китапханә төзү өчен средство табылмады.
Илдә, республикада бара торган процесслар китапханә тормышында да үзенең чагылышын таба. Соңгы елларда татар, халкының гореф-гадәтләрен яңадан торгызу буенча интенсив эш алып барыла. Гади булмаган бу бурычны хәл итү өчен китапханә директоры Әлфия Сәлах кызы Нәбиева кул астында эшләүчеләр зур көч куялар. Алар укучыларга хезмәт күрсәтүнең сыйфатын күтәрү, информация чараларын, комплектлаштыруны камилләштерү юлларын эзлиләр.
Үзәк китапханә үзенең составындагы 29 авыл филиалын. 5 ведомство һәм 24 мәктәп китапханәсенең иҗади эшчанлеген тәэмин итүче методик үзәк булып тора. Бү өлкәдә эшләүче хезмәткәрләрнең квалификацилләрен күтәрү буенча даими рәвештә фәнни-гамали конференцияләр, киңәшмәләр рефератлар конкурслары, китап күргәзмәлре, библиографик күзәтүләрнең билгеле бер системасы булдырыла.
1994 елның 1 гынварына үзәк китапханә системасы буенча китаплар фондында 392 мең 237 данә китап була. Китапханәдә 25022 укучы исәпләнә. Китаплар фоңдын тулыландыруга район хакимияте сизелерлек ярдәм күрсәтә.
Китапханәнең укучылар арасында aбpyй казануын анда озак еллар буенча эшләүчеләрнең зур һәм тынгысыз хезмәтләре нәтиҗәсе дип санарга кирәк. Бүгенге көндә дә анда китапханәне үзләренең туган йортлары, тормыш максатларлы дип санаучы фидакаръ хезмәткәрләр эшли. Шундыйлар арасыннан мәсәлән, балалар белән эшләү буенча директор урынбасары Л.Г. Якиеваны, китапларны комплектлау һәм эшкәртү бүлеге мөдире И. Латыйпова. Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре. X. Ф. Сәгыйдуллина (Югары Тәкермәзн китапханә филиалы), E.С. Григорьева (Коноваловка авылы) һәм В.С. Коршунова (Степановка авылы )ларны телгә алып узарга мөмкин.
Еллар бер-берсен алыштыра топа. Китаплар һәм укучылар саны арта. Бары тик бер генә нәрсә үзгәрешсез кала. Ул да булса—рухи байлыкны саклаучы китапханәгә район халкының мәхәббәте һәм ихтирамы.
А. КРЫЛОВА, туган якны өйрәнү һәм тарих музее фәнни хезмәткәре.